دیه چیست و انواع آن کدام است؟

دیه، از گذشته‌های دور تا به امروز، یکی از مهم‌ترین ارکان سیستم قضایی مسلمانان بوده است. با شروع زندگی مدرن و حضور وسایل نقلیه موتوری، دیه به بیمه شخص ثالث راه پیدا کرد و ابزاری شد برای جبران خسارت تصادفات جرحی و فوتی. در این یادداشت ضمن تعریف دیه، درباره ماهیت دیه صحبت خواهیم کرد و به زبان ساده به شما می‌گوییم که دیه چیست.

دیه چیست؟

وقتی شخصی آگاهانه یا ناخواسته به فرد دیگری زیان جانی وارد می‌کند، برای جبران خسارت یا به‌عنوان تاوان، متناسب با ضرری که وارد کرده است، مبلغی را به زیان‌دیده می‌دهد که به آن مبلغ «دیه» می‌گویند. بهتر است برای روشن شدن بحث مثالی از دیه بیاوریم.

مثال برای دیه

تصور کنید در یک تصادف رانندگی، «آقای الف» با خودروی خود به یک عابر پیاده به نام «خانم ب» برخورد می‌کند. خانم ب براثر تصادف جراحاتی برمی‌دارد. حالا آقای الف با استفاده از بیمه شخص ثالث خود جراحات واردشده به خانم را جبران می‌کند. مبلغی که از سوی بیمه آقا، به خانم پرداخت می‌شود، دیه است.

در همین باره : بیمه شخص ثالث چیست

تعریف دیه

تعریف دیه در منابع مختلفی دیده می‌شود. مرحوم هاشمی شاهرودی، رئیس اسبق قوه قضاییه، در تعریف دیه نوشته است؛ «ازنظر شرع اسلام، اگر انسانی همنوع خود را بکشد یا یکی از اعضای او را قطع و یا ناقص نماید و یا وی را مجروح کند، باید به وی یا وارثانش مال مشخصی پرداخت کند که به آن مال دیه میگویند». همان‌طور که خواندید، این تعریف، تعریفی است که از جنبه شرعی دیه برداشت شده است. بسیاری از فقیهان نیز تعاریف کم‌وبیش یکسانی از دیه ارائه کرده‌اند که نزدیک به تعریف شاهرودی است.

تعریف دیه در قانون

باوجود تعاریفی که از بیمه آوردیم، آنچه برای ما مهم است، تعریف دیه در قانون است. در قانون مجازات اسلامی، در دو ماده ۱۷ و ۴۴۸ تعریف مشابهی از دیه آمده است. متن هر دو ماده را در زیر می‌خوانید؛

ماده ۱۷: دیه اعم از مقدّر و غیرمقدّر، مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضاء و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد به‌موجب قانون مقرر می‌شود.

ماده ۴۴۸: دیه مقدّر، مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، مقرر شده است.

تعریف دیه در بیمه

بخش بزرگی از دیه، مربوط به دیه تصادفات رانندگی است. ازاین‌رو، نقش بیمه‌ها، به‌عنوان صادرکننده «بیمه ثالث» که مخصوص حوادث رانندگی است، در این زمینه بسیار پررنگ است. به همین دلیل تعریف دیه در بیمه برای افرادی که به دنبال پرداخت یا وصول دیه تصادف خود هستند، بسیار مهم است.

با تمام این‌ها باید گفت که با توجه به اینکه قانون مجازات اسلامی یک قانون بالادستی بوده و تمام قوانین و بخش‌نامه‌ها باید از آن پیروی کنند، تعریف دیه در بیمه نیز، همان تعریف دیه در قانون مجازات اسلامی است.

در همین باره : قانون جدید بیمه شخص ثالث

نرخ دیه

مبلغ نرخ دیه کامل انسان، مبلغی است که به‌عنوان معیار در نظر گرفته شده و سایر دیه‌ها بر اساس درصدی از دیه کامل محاسبه می‌شوند. به‌طور مثال دیه دندان‌های جلو، یک‌بیستم دیه کامل یا ۵ درصد دیه کامل است.

مبلغ دیه در هر سال متفاوت است و این عدد مطابق قانون هر سال از سوی رئیس قوه قضاییه اعلام و ابلاغ می‌شود.

نرخ دیه ۱۴۰۱

مطابق با بخشنامه ارائه‌شده از سوی قوه قضاییه در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۴۰۱، مبلغ نرخ دیه کامل سال ۱۴۰۱ برای ماه‌های غیر حرام ۶۰۰ میلیون تومان است. این مبلغ برای ماه‌های حرام ۸۰۰ میلیون تومان است. متن بخشنامه ارائه‌شده از سوی قوه قضاییه به شرح زیر است؛

در اجرای ماده ۵۴۹ قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲ و با توجه به بررسی‌های بعمل آمده قیمت دیه کامله در ماه‌های غیرحرام از ابتدای سال ۱۴۰۱، مبلغ شش میلیارد ریال تعیین می‌گردد.

جدول نرخ دیه سال های گذشته تا امسال

در ادامه مبلغ نرخ دیه از سال ۱۳۷۴ تا ۱۴۰۱ را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

سال	نرخ دیه ماه غیرحرام	نرخ دیه ماه حرام
۱۳۷۴	۳ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان	۴ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان
۱۳۷۵	۴ میلیون و ۱۰۰ هزار تومان	۵ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان
۱۳۷۶	۴ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان	۶ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان
۱۳۷۷	۵ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان	۷ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان
۱۳۷۸	۶ میلیون و ۱۰۰ هزار تومان	۸ میلیون و ۱۰۰ هزار تومان
۱۳۷۹	۶ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان	۸ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان
۱۳۸۰	۱۰ میلیون تومان	۱۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان
۱۳۸۱	۱۵ میلیون تومان	۲۰ میلیون تومان
۱۳۸۲	۱۸ میلیون تومان	۲۴ میلیون تومان
۱۳۸۳	۲۲ میلیون تومان	۲۹ میلیون و ۳۳۰ هزار تومان
۱۳۸۴	۲۵ میلیون تومان	۳۳ میلیون و ۳۳۰ هزار تومان
۱۳۸۵	۲۶ میلیون و ۲۵۰ هزار تومان	۳۵ میلیون تومان
۱۳۸۶	۳۵ میلیون تومان	۴۶ میلیون و ۶۶۶ هزار تومان
۱۳۸۷	۴۰ میلیون تومان	۵۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان
۱۳۸۸	۴۰ میلیون تومان	۵۳ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان
۱۳۸۹	۴۵ میلیون تومان	۶۰ میلیون تومان
۱۳۹۰	۶۷ میلیون تومان	۹۰ میلیون تومان
۱۳۹۱	۹۴ میلیون تومان	۱۲۶ میلیون تومان
۱۳۹۲	۱۱۳ میلیون تومان	۱۵۲ میلیون تومان
۱۳۹۳	۱۵۰ میلیون تومان	۲۰۰ میلیون تومان
۱۳۹۴	۱۶۵ میلیون تومان	۲۲۰ میلیون تومان
۱۳۹۵	۱۹۰ میلیون تومان	۲۵۳ میلیون ۳۰۰ هزار تومان
۱۳۹۶	۲۱۰ میلیون تومان	۲۸۰ میلیون تومان
۱۳۹۷	۲۳۱ میلیون تومان	۳۰۸ میلیون تومان
۱۳۹۸	۲۷۰ میلیون تومان	۳۶۰ میلیون تومان
۱۳۹۹	۳۳۰ میلیون تومان	۴۴۰ میلیون تومان
۱۴۰۰	۴۸۰ میلیون تومان	۵۶۰ میلیون تومان
۱۴۰۱	۶۰۰ میلیون تومان	۸۰۰ میلیون تومان

معیار محاسبه نرخ دیه

مطابق با نظریه فقهای اسلام و با استناد با آیات و روایات اسلامی، مبلغ نرخ دیه باید بر اساس یکی از ۶ روشی که در ادامه می‌آید محاسبه شود؛ ۱۰۰۰ رأس گوسفند، ۲۰۰ رأس گاو، ۱۰۰ نفر شتر، ۲۰۰ دست حله یمنی، ۱۰۰۰ درهم طلا، ۱۰۰۰۰ درهم نقره.

اگر نرخ دیه را مطابق با ۱۰۰ رأس گوسفند قرار دهیم و متوسط قیمت گوسفند زنده در سال ۱۴۰۱ را ۳ میلیون و پانصد هزار تومان در نظر بگیریم، دیه کامل باید حدود ۳ میلیارد و پانصد میلیون تومان باشد! درعین‌حال این رقم برای ماه‌های حرام به ۴ میلیارد و پانصد و پنجاه میلیون می‌رسد!

به‌این‌ترتیب تفاوت نرخ دیه اعلامی از سوی قوه قضاییه در سال ۱۴۰۱ با معیار فقهی ۱۰۰ رأس گوسفند، حدود ۲ میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان اختلاف دارد! در حقیقت دیه سال ۱۴۰۱ تنها ۱۷ درصد دیه به میزان فقهی آن است.

قانون پرداخت دیه

قانون پرداخت دیه یا همان قانون دیه، قانون مستقلی نبوده و بخشی از قانون مجازات اسلامی است. کتاب چهارم قانون مجازات اسلامی به دیه اختصاص دارد و از ماده ۴۴۸ آغاز و با ماده ۷۲۸ که آخرین ماده قانون مجازات اسلامی است، پایان میابد. این کتاب به دو بخش «مواد عمومی» و «مقادیر دیه» تقسیم می‌شود.

بخش «مواد عمومی» ۷ فصل دارد که به ترتیب عبارت‌اند از؛ «تعریف دیه و موارد آن»، «ضمان دیه»، «راه‌های اثبات دیه»، «مسئول پرداخت دیه»، «مهلت پرداخت دیه»، «موجبات ضمان» و «تداخل و تعدد دیات».

بخش «مقادیر دیه» به ۸ فصل تقسیم می‌شود. این ۸ فصل «دیه نفس»، «قواعد عمومی دیه اعضاء»، «دیه مقدر اعضاء»، «قواعد عمومی دیه منافع»، «دیه مقرر منافع»، «دیه جراحات»، «دیه جنین» و «دیه جنایت بر میت» نام دارند.

برای اطلاعات بیشتر : متن کامل قانون دیه

انواع دیه

می‌توان تعاریف متعددی از انواع دیه داد اما آنچه برای اهمیت دارد، تقسیم‌بندی قانون از انواع دیه است. قانون مجازات اسلامی، به‌عنوان مرجع، دیه را به ۶ نوع تقسیم کرده است. در ادامه انواع دیه به همراه تعاریف آن را می‌خوانید.

دیه نفس

دیه نفس یا دیه قتل که یکی از معروف‌ترین انواع دیه است، زمانی کاربرد پیدا می‌کند که شخصی به عمد یا غیرعمد موجب مرگ شخص دیگری شده باشد. مقدار این دیه که برای مردان یک دیه کامل است، هرسال توسط قوه قضاییه اعلام می‌شود. دیه نفس یک مرد یا همان دیه کامل، معیاری برای تعیین سایر دیه‌ها است.

دیه اعضاء

وقتی یک فرد به عمد یا غیرعمد بر اعضاء بدن یک فرد دیگر خسارت وارد کند، باید بابت خسارت وارده، به فرد آسیب‌دیده دیه اعضاء پرداخت کند. دیه اعضا متناسب با عضو ازدست‌رفته می‌تواند یک دیه کامل و یا نصف دیه باشد.

دیه منافع

دیه منافع زمانی به فرد آسیب‌دیده تعلق می‌گیرد که منافع اعضای بدن خود را از دست داده باشد. به‌طور مثال، وقتی شخصی به شخص دیگری آسیبی وارد می‌کند که باعث نابینا شدن او می‌شود، باید بابت از بین رفتن منافع چشم که همان بینایی است، به فرد آسیب‌دیده دیه پرداخت کند. مقدار این دیه متناسب با منفعتی که از بین رفته است در قانون مشخص شده است.

دیه جراحات

دیه جراحات زمانی به فرد آسیب‌دیده تعلق می‌گیرد که جراحتی به یک یا چند عضو بدن او وارد شده است. این جراحات شامل خراش، کبودی، بریدگی، شکستگی و … است. میزان این دیه نیز مانند سایر دیه‌ها، در قانون پیش‌بینی شده است که البته با تشخیص پزشکی قانونی صورت می‌گیرد.

دیه جنین

دیه جنین زمانی تعلق می‌گیرد که فردی موجبات مرگ یک جنین شده باشد. این دیه، متناسب با سن جنین متغیر است؛ به‌طوری‌که کمترین آن دوصدم یک دیه کامل و بیشترین آن، یک دیه کامل است.

دیه جنایت بر میت

این نوع از دیه که بسیار ناشناخته است، مربوط به زمانی است که بر پیکر بیجان یک فرد، آسیب وارد شود. مقدار این دیه، یک‌دهم دیه‌ای است که در همان حال به یک انسان زنده تعلق می‌گیرد؛ به‌طور مثال اگر دیه قطع شدن یک دست انسان نصف دیه کامل است، دیه قطع شدن یک دست میت، یک‌دهم آن، یعنی یک‌بیستم دیه کامل است.

ارش در دیه چیست؟

انواع دیه را در بالا خواندید؛ اما شرایطی پیش می‌آید که نوع آسیب وارده شامل موارد دیه نمی‌شود. در این شرایط مقداری تعیین می‌شود که به آن ارش می‌گویند.

مطابق ماده ۴۴۹ قانون مجازات اسلامی «ارش، دیه غیرمقدر است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تأثیر آن بر سلامت مجنیٌ علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می‌کند».

به زبان ساده؛ وقتی آسیب وارده بر فرد در شرع دیده نشده باشد و برای آن دیه نباشد، ارش تعیین می‌شود. میزان ارش برحسب گزارش کارشناس پزشکی قانونی است و با معیار درصدی از دیه کامل اعلام می‌شود.

تغلیظ دیه چیست

«تغلیظ» در لغت به معنی تشدید است. تغلیظ دیه یعنی تشدید دیه به میزان یک‌سوم که فقط به دیه نفس تعلق می‌گیرد. تغلیظ دیه زمانی اعمال می‌شود که قتل در یکی از ماه‌های حرام و یا در خانه خدا صورت گرفته باشد.

دیه در ماه‌های حرام

همان‌طور که گفته شد، قتل در ماه‌های حرام باعث تغلیظ دیه می‌شود. دیه زمانی حائز شرایط تغلیظ می‌شود که هم عمل جنایت و هم مرگ مقتول دریکی از روزهای ماه‌های حرام صورت گرفته باشد. بنابراین باید گفت که دیه در ماه‌های حرام به میزان یک‌سوم افزایش میابد؛ البته فقط دیه قتل نفس. ماه‌های حرام عبارت‌اند از؛ ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم و رجب.

فاضل دیه چیست؟

فاضل دیه نیز همچون تغلیظ دیه، ازجمله مواردی است که فقط در قصاص کارکرد دارد. فاضل دیه در لغت به معنی تفاوت دیه است. به‌طور مثال اگر دو مرد، یک مرد را به قتل رسانده باشند، اولیای دم مقتول، برای قصاص هر دو قاتل، باید تفاوت دیه دو مرد و یک مرد را که همان یک دیه کامل است پرداخت کنند. به این مابه‌التفاوت، فاضل دیه می‌گویند.

تفاوت دیه زن و مرد

در اسلام دیه زن نصف دیه مرد است. با در نظر گرفتن فاضل دیه، اگر یک مرد، یک زن را به قتل رسانده باشد، اولیای دم زن، باید نصف دیه را به خانواده قاتل بپردازند تا بتوانند قاتل را قصاص کنند. البته بحث تفاوت دیه زن و مرد در حوادث ناشی از تصادفات رانندگی در قانون حل شده است؛ بدین ترتیب که نصف دیگر دیه زن، توسط صندوق تأمین خسارات بدنی پرداخت شده و عملاً به زن دیه کامل تعلق می‌گیرد.

ماهیت دیه چیست

ماهیت دیه ازجمله مباحثی است که بیشتر در مجامع فقهی مطرح شده است. به‌طورکلی دو دیدگاه در مورد ماهیت دیه وجود دارد که توضیح کوتاهی در مورد هریک از آن‌ها می‌دهیم.

ماهیت مجازاتی دیه

در میان فُقَها، عده‌ای اعتقاد دارند که دیه نیز همچون قصاص ماهیت مجازاتی دارد. بنابراین اعتقاد، چون دیه برای جنایات شبه عمد و خطایی قرار داده شده است، پس جنبه مجازاتی و کیفری دارد. از سویی دیگ دیه، حتی در صورت فوت جانی، از گردن او ساقط نمی‌شود و این خود دلیل دیگری بر مجازات بودن دیه است.

ماهیت جبران خسارت دیه

برخی بر این باورند که دیه ماهیت جبران خسارت دارد؛ زیرا دیه در هر موردی خاص افزایش و کاهش پیدا می‌کند، درحالی‌که جنبه اعمال جرم یکی است و اگر دیه جنبه مجازات داشت، نباید با میزان آسیب کاهش یا افزایش پیدا می‌کرد. از سویی دیگر دیه قابل تقسیط و عفو است و در برخی موارد قانون پرداخت آن را به افراد دیگری غیر از جانی می‌سپارد، درحالی‌که اگر دیه جبه مجازات داشت تنها باید از سوی جانی و به‌صورت یکجا پرداخت می‌شد.

ماهیت دیه در واقعیت جامعه

دو نظر غالب در میان فقها را خواندید، اما رأی دیگری نیز در مورد ماهیت دیه وجود دارد که آن را توأمان مجازات و جبران خسارات می‌داند. بر اساس این رأی، به‌تناسب جرم صورت گرفته و دیه آن، دیه می‌تواند ماهیتی مجازاتی و یا جبرانی داشته باشد.

با تمام این‌ها، در واقعیت جامعه، دیه ماهیت جبرانی و دِین دارد. زیرا درک بیشتر مردم از ماهیت دیه، جنبه جبران خسارت آن است و کمتر فردی پیدا می‌شود که دیه را مجازات فرد در نظر بگیرد.

دیه تصادفات جرحی و فوتی

تصادفات جرحی و فوتی ازجمله حوادثی هستند که جرم اکثر قریب به‌اتفاق مسببان آن، شبه عمد و خطایی است. دیه این‌گونه حوادث نیز از سوی بیمه و یا در مواردی از سوی «صندوق تأمین خسارات بدنی» تأمین می‌شود. قانون بیمه شخص ثالث به نحوی است که به‌ندرت راننده مقصر، حتی در صورت نداشتن بیمه‌نامه یا گواهینامه، مجبور به پرداخت دیه به حادثه‌دیده می‌شود.

اگر به هر دلیلی، آسیب‌دیده یک تصادف هستید، سرنشین خودروی مقصر بوده‌اید، راننده مقصر بوده‌اید و یا در هر نقش دیگری از یک تصادف رانندگی آسیب شدیدی دیده‌اید اما موفق به گرفتن دیه خود نشده‌اید، حتماً با همکاران ما در سوبارش تماس بگیرید؛ حتماً راهی برای وصول دیه تصادف شما وجود دارد.